Ryszard Kazimierz Przybylski W perspektywie cierpienia. O innych światach” Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (fragmenty) Przychodzi jak zaraza. Nagle. Pewne oznaki dałoby się z pewnością zauważyć wcześniej. Ale tak jak głupoty. nikt nie chce jej przecenić. [..] Nie wybiera dosięga kazdego, zmienia wszystko Wojna. Niezrozumiała nieludzka irracjonalna. Zabijanie nie jest zabijaniem Praca czyni wolnym Gdzie dobro, gdzie zło? I po wszechność cierpienia. Ale skoro wszyscy cierpią, nikt nie cierpi? Czy można poddać nieszczęście stopniowaniu? Oddzielić mękę ciała od bolu duszy? [-] Opowiadania obozowe Borowskiego i Inny iwiar Herlinga-Grudzińskiego prezentują własnie takie Verbrecherstadt-jak je nazywano. Mimo że istnieją między opisywanymi realiami dość zasadnicze różnice wynikające z usytuowania owych Miast Przestępców od warunków klimatycznych poczynając, na metodach likwidowania wszy kończąc to jednak w istocie swej, w sposobie funkcjonowania niczym się nie różnią. W wielkim skrócie dałoby się przedstawić te dwa porządki tak obóz koncentracyjny jest rzeczywisto ścią autonomiczną. Rządzi się swoimi prawami, likwiduje wszystkie przyzwyczajenia, normy i wartości tamtego świata. Wytwarza nowe reguły Odmienne. Nieporównywalne. Ci cywile są śmieszni Reagują na obóz jak dziki na widok broni palnej pisał Borowski w U nas w Auschwitzu Nie rozumieją mechanizmu naszego życia i wietrzą w tym wszystkim nieprawdopodobne, mistyczne, coś ponad ludzkie siły” Stad konieczność wyrzucenia z pamięci przyzwyczajeń stamtąd, na co zwracał uwagę Herling-Grudziński Życie w obozie jest możliwe tylko wówczas, jeśli w umyśle i wspomnieniach więznia ulegną zupełnemu zatarciu miary porównawcze z wolności. Nie co innego też oznacza popularne wśród starych więźniów powiedzenie, którym utarło się pocieszać nowo przybyłych skazańców. Niczego, priwykniesz. Więzień, który całkowicie przywył po prostu prawie wszystko zapomniał. Nie pamięta, jak kiedyś myślał, co czul, kogo i za co kochał, czego nie lubil, a do czego był przywiązany. W ten sposób irracjonalizm transformuje się w nowy racjonalizm. [ Jeśli postawić teraz pytanie, czy człowiek jako element systemu może cierpieć, to trzeba je uznać za z gruntu fałszywe. Wszak nie element określa system, lecz wręcz przeciwnie, system element. Ale cierpiący system? Oczywiście, to tylko paradoks, choć w sferze ideologii takze mozliwy do wykorzystania. W istocie jednak wazne są tylko jasno określone cele i ich pełna realizacja sprawne funkcjonowanie wprowadzonego w ruch mechanizmu. Cierpienie znaczyć może tylko w tym kontekście niedostosowanie albo zuzycie. W obu wypadkach prowadzi to do osłabienia efektywności działania całego systemu. A na to nie moze on przeciez pozwolić. Co się da wyremontować naprawić, bezużyteczne wyrzucić! [] Proza Borowskiego i Herlinga-Grudzińskiego prezentuje obozy od środka, z perspektywy tych, którzy musieli tam zyć, a zeby żyć, przyjąć obowiązujące w nich zasady. To sublimacja totalitaryzmu w najczystszej postaci Zakładamy podwaliny jakiejś nowej, potwonej cywilizacji napisze Borowski. U Herlinga-Grudzinskiego opisywane realia dotyczą już kolejnego etapu budowy na zakrzepłym fundamencie stawia się mury potężnej konstrukcji. Jeszcze pamięta się o cierpieniu, lecz kto moze, stara się je ukryć. Jeśli temu podola, przełamie własne słabości, to tym samym, stając się nowym człowiekiem, ma szanse na przetrwanie. Jeśli ulegnie, znajdzie się poza systemem, czyli zostanie unicestwiony. Tam, gdzie istnieje totalitaryzm, nie ma miejsca na cierpienie. Kto nie pracuje, ten nie je to żelazne prawo cywilizacji obozowej nie służy przecież do zadawania bólu, lecz jest tylko środkiem, gwarantem sprawnego funkcjonowania systemu. [] Proza Borowskiego i Herlinga-Grudzińskiego jest radykalnym oskarzeniem takich własnie realiów, ale również tych regionów myśli, które stwarzają uzasadnienie dla zdegenerowanej rzeczywistości. To wielki spor z dziedzictwem kultury europejskiej, to pytanie o skuteczność jej działania w sytuacji zagrożenia wolności człowieka. Cóż może uczynić świat ludzkiego ducha wobec zbrojnej przemocy, Europa wobec najazdu Hunów? Zie, gdy ulegnie. Zaraza się wtedy złem, traci tożsamość. Wymień dwie zasady rządzące światem obozów opisywsnych w prozie Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga- Grudzińskiego oraz określ ich wpływ na jednostkę ludzką